Maar wat dan wel en hoe?
Als je dik bent geworden door medicijnen, heb je dan ook obesitas? Jazeker zegt Prof. Dr. Liesbeth van Rossum, internist en hoogleraar obesitas en stresshormonen bij het Erasmus MC.
De vraag raakt aan een bredere kwestie: in hoeverre ben je er zelf verantwoordelijk voor dat je obesitas ontwikkelt?
Obesitas wordt vaak gezien als een gevolg van een ongezonde leefstijl: te veel eten, te weinig bewegen. Is het echt zo simpel? Maar grosso modo wonen, werken en recreëren we allemaal in diezelfde leefomgeving. Toch wordt lang niet iedereen te zwaar. Hoe kan dat?
Bij tachtig tot negentig procent van de mensen met obesitas speelt leefstijl wel degelijk een rol. Het is niet alleen hoe je lichaam omgaat met de energie die het binnenkrijgt, maar ook genetische aanleg, spiermassa, hormonen, beweging, voeding en de omgeving.
Onderschat bijvoorbeeld de genetische gevoeligheid niet, zegt Van Rossum. Zo’n veertig tot zeventig procent van je lichaamsgewicht wordt door je genen bepaald. In meerdere verschillende genen kunnen kleine afwijkingen zitten.
Gezamenlijk zorgen die afwijkingen ervoor dat je meer aanleg hebt om overgewicht te krijgen. Die aanleg is grotendeels erfelijk.
Als iemand pech heeft met zijn genenpakket, stress en slaapgebrek door geldzorgen, en ook nog eens medicatie gebruikt, kun je moeilijk zeggen dat obesitas zijn / haar eigen schuld is.
Desondanks is het idee dat iemand met obesitas de overtollige kilo’s volledig aan zichzelf te danken heeft behoorlijk hardnekkig, ook onder zorgverleners.
Stress uit een potje
Maar, zegt Van Rossum, een belangrijker vraag als iemand chronisch te veel en te ongezond eet: waaróm snackt iemand veel? Misschien heeft diegene wel veel stress. Vanwege een onzekere baan bijvoorbeeld, of door geldzorgen. Het is een oud gezegde: Maak je niet druk, dun is de mode.
Veel snacks zijn natuurlijk al ongezond, maar stress zelf is ook een behoorlijke dikmaker. Als je gestrest bent, komt namelijk extra van het stresshormoon cortisol vrij. Dat zorgt er onder meer voor dat je vet op andere plekken gaat opslaan. Cortisol zorgt bovendien voor meer snacktrek. Drievoudige pech dus, maar hoe ga daar mee om?
Een prednisonkuur voorgeschreven bij sommige soorten astma, chronische longziekten of allergische reacties. Prednison heeft dezelfde werking als cortisol, maar dan sterker. “Stress uit een potje dus”, zegt Van Rossum.
Cortisol valt onder de zogenaamde corticosteroïden en zit bv. longpuffers, neussprays en huid crèmes. In Nederland gebruiken volgens de landelijke geneesmiddeleninformatie bank bijna 6 miljoen mensen. Ze worden voorgeschreven om goede redenen, benadrukt Van Rossum, maar soms kunnen ze prima worden afgebouwd, uiteraard in overleg met een arts.
Ook sommige middelen tegen psychose, epilepsie en depressie zijn berucht om hun gewicht verhogende werking. Minder bekend zijn sommige bloeddrukverlagers en pijnmedicaties. Hoe iemand op medicatie reageert, hangt ook weer deels af van zijn genenpakket.
Tegenwind
Daarnaast kan chronisch slaapgebrek je stresssysteem activeren en daarmee obesitas in de hand werken. Bovendien daalt door slaapgebrek de hoeveelheid leptine, waardoor de hersenen het seintje ‘stop maar met eten’ minder meekrijgen. De hoeveelheid van het ‘hongerhormoon’ ghreline stijgt juist, zodat je trek houdt. Stress, genen, medicatie: allemaal geven ze extra tegenwind bij het op peil houden van het gewicht. En dan werkt de leeftijd ook nog eens niet mee.
Door veroudering neemt de hoeveelheid leptine in verhouding tot het gewicht namelijk af en daalt ook de hoeveelheid groeihormoon. Groeihormoon zorgt er bij volwassenen voor dat je meer spieren opbouwt en minder vetmassa hebt – om die reden werd het ook wel gebruikt als doping. Hormoonveranderingen door ouderdom zijn een van de belangrijkste redenen dat mensen vaak vanaf middelbare leeftijd ‘opeens’ een flinke buik krijgen.
Vrouwen krijgen na de overgang nog een beetje extra tegenwind, omdat de verhouding tussen mannelijke en vrouwelijke geslachtshormonen verandert. Bovendien kan de overgang zelf ook stress opleveren, bijvoorbeeld door slapeloze nachten en nachtzweten – daar is die cortisol weer.
Gezond eten en voldoende bewegen, meer is er niet nodig om op gewicht te blijven.
 |
Als je mensen vraagt wat ze het belangrijkst vinden in het leven, dan zeggen ze vaak: “ik wil gezond oud worden,” vertelt Dr. Catharine Evers van de Universiteit Utrecht, die overgewicht onderzoekt. |
Als je dat belangrijk vindt, dan zou je ook zeggen: dan gedraag je je daarnaar. En toch doen we dat vaak niet.” Zie daar het raadsel van overgewicht: niemand wil te dik worden en toch is het de helft van de Nederlandse volwassenen overkomen.
Het is tenminste een raadsel als je denkt dat we ons altijd rationeel gedragen. Een psychologische blik helpt om te begrijpen waarom we zo slecht in staat zijn onszelf in toom te houden. Kan die kennis ook helpen om overgewicht tegen te gaan?
Vandaag mag het…
 |
Gezond leven vraagt namelijk een lastige afweging tussen de korte en de lange termijn, vertelt hoogleraar psychologie en neurowetenschappen van abnormaal eetgedrag Prof. Dr. Anne Roefs van Maastricht University. |
Waarom mag die zak chips vanavond open? Vandaag heb je hem verdiend, morgen maak je weer gezonde keuzes. Die gedachtegang kan zomaar bekend klinken. Als je een reep chocola eet, heb je de dag erna echt geen overgewicht. De gevolgen merk je pas op de langere termijn, maar snoepen is op dat moment wel heel erg lekker.
Dat ene snoepmoment is het probleem niet, maar het wordt lastiger als de gezonde dagen te vaak ‘morgen’ zijn. Heb je een zwak karakter als je regelmatig enkel aan de korte termijn denkt? Roefs benadrukt dat dat kortzichtig is: het is vooral een ongelijke strijd. “Hoe je het ook wendt of keert, chocola of chips is sowieso belonend. Je wordt continu verleid door reclames en ongezond eten is overal verkrijgbaar, daardoor is het makkelijk om zwaar te worden in deze samenleving.” De grotere wens tot gezond leven is niet opgewassen tegen alle verleidingen de hele dag door. De vraag is of doelbewuste slechte marketing strafbaar zou moeten zijn.
Eten uit emotie
Ongezond leven is des te verleidelijker als de zaken niet lopen zoals je gepland had. Maar als je te vaak troost zoekt in eten, ligt overgewicht op de loer. Dat is tenminste de theorie achter emotioneel eten, vertelt Evers: “Emoties staan de goede intenties van mensen heel vaak in de weg. Negatieve emoties probeer je de baas te worden. Je kunt je beter voelen door in te gaan op verleidingen als chocola.” Zo versla je dan wel die slechte dag, maar van gezond eten komt niets meer terecht, is het idee.
Of zulk emotie-eten echt bestaat is onder wetenschappers voer voor discussie. De relatie tussen emoties en voeding is complexer dan we ons gewoonlijk realiseren, benadrukt Evers: “Veel mensen hebben het gevoel dat ze meer gaan eten als ze gestrest of verdrietig zijn. Maar ze herkennen ook dat ze bij heel erge stress juist minder eten. Emoties kunnen eetgedrag dus in twee richtingen sturen.” Emoties leiden in elk geval niet automatisch tot méér eten.
Studies van Evers en haar collega’s toonden dat emoties vooral ook ingezet worden als excuus voor ongezond eten. “Mensen willen hun gedrag rechtvaardigen,” vertelt Evers. “We zagen dat emoties ook zo’n rechtvaardiging voor jezelf vormen: dan mag ik wel iets eten.” Omdat je laat thuis bent, trakteer je jezelf op je favoriete serie en een bak ijs.
Wat emotionele eters genoemd worden, zijn dan vooral mensen die in verschillende situaties de verleiding van voedsel minder goed weerstaan, en dat in een samenleving die vergeven is van zulke verleidingen. Daardoor is het niet gek dat heel wat Nederlanders het resultaat van hun eetgedrag terugzien op de weegschaal.
13 mei 2025 Verkorte weergave. Kennislink april 2025
